Het lot van villa De Boschhoeve | door Martijn Reinders
Mensen die wel eens wandelen of fietsen in de omgeving van de voormalige Britse luchtlandingsgebieden in de gemeente Ede en Renkum zijn ze waarschijnlijk wel eens tegengekomen. In de bossen grofweg tussen Wolfheze en Ede ligt, niet ver van het fietspad, een complex van ruïnes. Het is weliswaar deels afgezet met prikkeldraad, maar de nieuwsgierige wandelaar kan toch zonder veel moeite een kijkje nemen in de intrigerende resten van de eens imposante bouwwerken. Wat waren deze bouwwerken oorspronkelijk en wat was hun lot? Ondergetekende was geboeid door deze vragen en heeft in een kort artikel getracht hier antwoord op te geven.
De villa
Villa De Boschhoeve was een riant woonhuis tussen Wolfheze, de Ginkelse Heide bij Ede, de huidige A12 en de spoorlijn Ede-Arnhem in de provincie Gelderland. Het was gelegen aan het tegenwoordige Buunderkamppad nabij Hotel De Buunderkamp, tegenwoordig van Bilderberg.
Op internet is te vinden dat het landhuis in 1930 is gebouwd in opdracht van de Haagse industrieel Frederik Willem Braat (1886-1969). Zijn zwager, Piet Ebeling, heeft het ontworpen in Engelse cottage-stijl. Het hoofdgebouw had een maansikkelvorm. Het personeel van de welgestelde familie had onderdak in zij- en bijgebouwen. Op enkele luchtfoto’s (afbeelding 1 en 3) is goed te zien dat de tuin een langwerpige vorm en geordend uiterlijk had.
Het bosgebied waar het gebouw stond was (tot aan de Ginkelse Heide in het westen) grotendeels bezit van De Buunderkamp. Enkel het gebied rondom De Boschhoeve zelf was bezit van Braat. Braat had een betonnen schuilkelder laten bouwen waar ook door bewoners in de omgeving gebruik van gemaakt kon worden. Het bouwwerk kon worden afgesloten met een grote stalen deur en had aan de andere kant een vluchtkoker (recht naar boven) waar men in noodgevallen uit kon klimmen. Bovendien had de kelder een ventilatiesysteem.
Strijd
Toen op 17 september 1944 Operation ‘Market Garden’ van start ging, werd het gebied rondom De Boschhoeve strijdtoneel tussen Britse luchtlandingstroepen en Duitse eenheden. Tijdens de landingen op 17 en 18 september op Landing Zone ‘S’ (de weilanden direct ten oosten van De Boschhoeve) is vrijwel geen strijd geleverd. Enkele losse schoten werden door de Duitsers op de zweefvliegtuigen gelost maar zonder slachtoffers te maken. Ook de rest van de verdediging van Landing Zone ‘S’ verliep relatief rustig. Enkele Duitse soldaten werden direct na de eerste golf landingen krijgsgevangen gemaakt (afbeelding 4).
In de middag van 17 september werden de posities van fase 1 ingenomen: de Landing Zones (LZ) en Drop Zones (DZ) moesten worden vastgehouden door Britten van de eerste golf. In de namiddag en vroege avond van 18 september werden deze gebieden verlaten en ging fase 2 (richting de verkeersbrug bij Arnhem) in.
Op 18 september rond 11:00 werd A Company van 1 Border aangevallen uit de lucht door 30 Messerschmitt Bf 109’s. De Britten verwachtten Typhoons van hun eigen Royal Air Force te zien en kwamen uit hun ingegraven posities en zwaaiden naar de toestellen. De verliezen door dit voorval bedroegen circa 7 doden en 14 gewonden. Ook zijn twee Duitse toestellen neergehaald door Brits geweervuur.
Het is niet bekend of De Boschhoeve (tijdelijk) is gebruikt door de Britten. Wel zijn enkele militairen van de Kriegsmarine krijgsgevangen gemaakt bij het ietwat zuidelijker gelegen Hotel De Buunderkamp, dat door de Duitsers gevorderd was. Het is aan te nemen dat (grote) gebouwen in de omgeving van de in te nemen gebieden werden doorzocht op Duitsers. Het gebied tussen LZ ‘S’ en de Ginkelse Heide (DZ ‘X’) werd gepasseerd door 7th Battailon King’s Own Scottish Borderers (KOSB).
Het bosgebied ten westen van de gebouwen en de weilanden ten oosten ervan (LZ ‘S’) is gedurende de hele 19de september 1944 gezuiverd door Duitse troepen van het SS-Wachbataillon 3 ‘Nordwest’, een trainingseenheid waarbij ook Nederlandse vrijwilligers meevochten. In de nacht van 19 op 20 september werd iets ten noorden van het tunneltje onder de snelweg (toen nog in aanbouw) een commandopost van SS-Obersturmbannführer Helle en een Truppenverbandplatz ingericht. Vanuit deze omgeving kon toen worden geopereerd naar enkele kilometers zuidoostelijk gelegen Oosterbeek, waar tot 26 september het zwaartepunt van de Slag om Arnhem zou worden uitgevochten.
Het lot
Op de derde dag van Market Garden (19 september) waren de Landing en Drop Zones ten westen van Wolfheze reeds verlaten door de Britten. De honderden zweefvliegtuigen die over het hele gebied verspreid lagen werden uit voorzorg door de Duitse Luftwaffe vanuit de lucht aangevallen waardoor een groot deel in vlammen opging. Ook het rieten dak van De Boschhoeve werd hierbij getroffen, vatte vlam en brandde af (afbeelding 3).
De bewoners
De familie Braat en hun personeel waren grotendeels al in de betonnen schuilkelder op het oostelijk deel van het terrein ondergebracht toen de vrouw des huizes meldde dat het huis brandde. Tevergeefs is geprobeerd het pand te blussen. Slechts enkele objecten konden worden gered, waaronder enkele foto’s.
De schuilkelder van Braat trok veel omwonenden en tegen de middag van de 19de september was men reeds met een grote groep. Hotel De Buunderkamp was, zoals eerder gezegd, gevorderd door de Duitsers. Hier waren de omwonenden, die er een toevlucht zochten, niet welkom. De westzijde van het front was nog niet gestabiliseerd en de Duitsers konden zich op dit moment van de strijd logischerwijs nog niet ontfermen over vluchtelingen. Het bosgebied ten westen van De Buunderkamp en De Boschhoeve moest nog gezuiverd worden van Britse troepen. Die klus was pas tegen het einde van de dag geklaard.
Terug naar De Boschhoeve. In de schuilkelder (die slechts enkele meters bij enkele meters meet) schuilden gedurende vijf weken enkele families, waaronder bejaarden, baby’s en jonge kinderen. Het was er propvol. De dalende temperaturen en herfstregens hebben mening nacht zeer onbehaaglijk gemaakt. Geen enkele keer kon men van kleren wisselen. Het bos werd als toilet gebruikt.
Pas in oktober zijn de bewoners geëvacueerd. Dit was ruim een maand na de Slag om Arnhem, toen de situatie in het gebied steeds nijpender werd door constante artilleriebeschietingen over en weer. De slag om Arnhem was dan gewonnen door de Duitsers, maar het gebied tussen Rijn en Waal werd frontgebied. De hongerwinter zou volgen.
Resten
Het gebouw is nimmer herbouwd, maar op de locatie zijn tot op de dag van vandaag nog fundamenten te zien alsmede dat de kelders toegankelijk zijn (afbeelding 5 en 6). Bovendien is de betonnen schuilkelder vooraan op het oostelijk deel van het voormalig terrein van Braat nog zichtbaar en toegankelijk. Een bijzondere locatie om te bezoeken als men in ogenschouw neemt dat de bewoners van de voormalige villa hier een lange tijd in angst hebben gezeten. Tegenwoordig is de ruimte duidelijk nog in gebruik door (lokale) jeugd. Opgebrande waxinelichtjes, lege blikjes bier en graffiti geven het bouwsel een bijna sinistere indruk. Het voormalige open grasveld is tegenwoordig niet meer zichtbaar, maar een deel van de tuin is nog wel als zodanig op locatie te lokaliseren door grote rododendronstruiken die nog altijd groeien onder de (naoorlogse) bomen.
Materiaal, anders dan het hierboven genoemde, is (met het oog) niet aangetroffen door de auteur. Het is echter mogelijk dat in het gebied nog (niet ontplofte) boordwapenmunitie van de Duitse jachtvliegtuigen ligt. Door een amateurzoeker is in de jaren ’80 op het terrein een complete Panzerfaust aangetroffen.
Afbeeldingen
Afbeelding 1. De Boschhoeve op een luchtfoto uit 1941. De kijkrichting is naar het noorden. In de rechteronderhoek is een gebouw van Hotel De Buunderkamp zichtbaar (ansichtkaart persoonlijke collectie Martijn Reinders).
Afbeelding 2. LZ ‘S’ op 17 september 1944 na de landingen. In de rechteronderhoek is het terrein van De Boschhoeve zichtbaar. Rookpluimen stijgen op uit Wolfheze, op de achtergrond kronkelt de Rijn (bron afbeelding: Eastwood et al. 1994).
Afbeelding 3. Luchtfoto van de noordwesthoek van LZ ‘S’ op 19 september 1944. De Boschhoeve brandt (bron afbeelding: http://home.kpn.nl/witie/Eekland.htm).
Afbeelding 4. Duitse krijgsgevangenen (mogelijk in de omgeving van De Buunderkamp) worden door Britse luchtlandingstroepen vlak na de landingen op 17 september 1944 richting Wolfheze geëscorteerd. In ieder geval een van de Duitsers heeft een Nachrichten-mouwembleem (verbindingseenheid). Een Nederlandse burger loopt met hen mee. (bron afbeelding: http://www.pegasusarchive.org/arnhem/depth_germanreact.htm).
Afbeelding 5. De ingang van de voormalige villa De Boschhoeve tijdens een veldbezoek in februari 2013 (foto door Jeroen Vis).
Afbeelding 6. Het interieur van een van de kelders van de voormalige villa De Boschhoeve inclusief contemporaine muurschilderingen (foto door Jeroen Vis).
Literatuur
Berends, P., 2002: Een andere kijk op de slag om Arnhem. De snelle Duitse reactie, Soesterberg.
Eastwood, S./C. Gray/A. Green, 1994: When dragons flew. An illustrated history of the 1st Battalion The Border Regiment 1939-45, Peterborough (UK).
Janse, C., 1995: Blik Omhoog. 1940-1945. Wolfheze en de Zuid-Veluwe in oorlogstijd, onbekend.
Tiemens, W., onbekend: Huize “Eekland” (http://home.kpn.nl/witie/Eekland.htm op 9-2-2013).
Verklaring van SS-Untersturmführer A.P.H.G. Naumann in Proces Verbaal van Bureau Opsporing Oorlogsmisdrijven Politie Utrecht, betreffende de slag om Arnhem van 17 tot en met 25 september 1944 (persoonlijke collectie Martijn Reinders).
Archeologie van de Tweede Wereldoorlog 