M. Reinders, 17 mei 2015
Uitzicht op zee vanuit een Duitse uitkijkbunker.
Op een atypisch druilerige zaterdagochtend in mei had ik afgesproken met collega-archeoloog Nick Warmerdam. Vanaf de dichtstbijzijnde bushalte in Rijksdorp bij Wassenaar in het duingebied moesten wij nog zo’n 20 minuten lopen tot wij meer in de omgeving van de kust kwamen. Hier zouden wij ons geplande veldbezoek starten.
Ik ken Nick van mijn studie en later van werk bij RAAP Archeologisch Adviesbureau. Zijn bachelorscriptie (zie literatuurlijst) schreef hij in opdracht van Stichting Waternet over een deel van de Amsterdamse Waterleidingduinen – hij beschreef hier een deel van de beruchte Duitse kustverdedigingslinie uit de Tweede Wereldoorlog: de Atlantikwall. Ook aan dit onderwerp wordt in de Nederlandse professionele archeologie aandacht geschonken.
Deze linie – die zich uitstrekte tussen het meest noordelijke punt van Denemarken tot het meest zuidelijke in Frankrijk – was in feite niet geheel aaneengesloten. Het bestond uit ‘vele losstaande en zelfstandig opererende steunpunten, met gradaties in sterkte en opbouw’ (Warmerdam 2014).
De kolossale bunkers van vele verschillende types van beton, baksteen en zelfs deels kalksteen zijn de bekendste boegbeelden die nog altijd in het landschap zichtbaar zijn. Nick deed echter onderzoek naar wat is gaan heten de ‘zachte’ resten – structuren waar vooralsnog veel minder over bekend is en waar nog vrijwel geen onderzoek naar is gedaan in Nederland. De gebouwde elementen zijn vaak toch ‘spannender’ en makkelijker ‘beleefbaar’ voor publiek. Bovendien vallen de sporen in het duinzand minder goed op in het landschap. Toch zijn ook deze onderdelen van de Atlantikwall van groot belang om te inventariseren. Zoals Nick zelf verwoordt: ‘Duidelijk werd dat het archeologisch in kaart brengen van zachte resten noodzakelijk is om een compleet beeld te krijgen van de Duits kustverdediging.’ (Warmerdam 2014) De verschillende sporen en structuren kunnen namelijk weer informatie geven over het functioneren van de verdedigingswerken.
Originele Duitse tekstaanduiding (‘Tobruk-bunker, naar links – Granatwerfer(?), naar links’) ergens in het gangenstelsel van de ondergrondse bunkers bij Wassenaar.
Met toestemming van grondeigenaar Staatsbosbeheer hebben wij een stuk duin belopen op zoek naar sporen in het landschap en eventuele clusters van vondstmateriaal aan het oppervlak. Hierbij is uiteraard geen metaaldetector of graafgereedschap gebruikt.
Het was voor mij erg interessant om te zien hoe op sommige locaties (die niet vrij toegankelijk zijn) sporen uit de oorlog nog duidelijk zichtbaar zijn. Zigzaggende loopgravenstelsels tonen zich als depressies in het landschap. Soms verraadt afwijkende begroeiing de loop van de structuren. Vertakkingen zijn ook te zien, evenals verhoogde schuttersputten. En dit alles gevonden met het blote oog, zonder dat er steen- of betonbouw aanwezig is. Weliswaar geholpen door geallieerde luchtfoto’s en moderne technieken zoals uitlezingen van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN), waarbij zeer kleine hoogteverschillen in kaart gebracht kunnen worden.
Helaas zijn het resten die erg kwetsbaar zijn – niet alleen voor menselijke activiteit maar ook voor dieren en zeker ook het landschap zelf dat in de loop der jaren blijft verstuiven. Nog een reden om deze ‘zachte’ resten gedegen te inventariseren.
Voor meer informatie en boeiende resultaten uit het onderzoek tot nu toe, verwijs ik naar de literatuurlijst. De gratis download van het rapport is een tip!
Een nog goed in het landschap zichtbare Duitse loopgraaf, gefotografeerd tijdens het veldbezoek nabij Wassenaar in mei 2015.
Een Duitse loopgraaf in het gebied Zandvoort-Katwijk die zelfs zonder aanduiding op een foto nog goed zichtbaar is (foto: N. Warmerdam)
Nick op een van de hoogste duintoppen in de omgeving, nabij een Duitse stelling. Op de achtergrond de Noordzee.
Met dank aan Staatsbosbeheer en Nick Warmerdam.
Literatuur
Kok, R.S./N.W.T. Warmerdam, 2014: Archeologie van de Atlantikwall. Een inventarisatie van zachte resten in de Freie Küste Katwijk-Scheveningen, provincie Zuid-Holland. Deel 1: onderzoek (RAAP-rapport 2925), Weesp.
Gratis te downloaden via: http://www.raap.nl/pages/downloads/RA2925_ZHAW_deel1_herzien_kl.pdf
Warmerdam, N.W.T., 2013: Van waterwingebied naar verdedigingslinie. Een inventarisatie van Duitse verdedigingswerken in het Zuid-Hollandse deel van de Amsterdamse Waterleidingduinen (gemeente Noordwijk) (afstudeerscriptie Saxion Hogescholen), Deventer.
Warmerdam, N., 2014: De Atlantikwall, meer dan alleen beton. Een inventarisatie van Duitse verdedigingswerken in het Zuid-Hollands deel van de Amsterdamse Waterleidingduinen in Westerheem (jaargang 63, no.6, december 2014).
Gratis te downloaden via: http://www.academia.edu/10129412/De_Atlantikwall_meer_dan_alleen_beton._Een_inventarisatie_van_Duitse_verdedigingswerken_in_het_Zuid-Hollands_deel_van_de_Amsterdamse_Waterleidingduinen
Archeologie van de Tweede Wereldoorlog 