Een archeologisch noodonderzoek op een Flak-stelling bij Arnhem

Dit weekend heb ik archeologisch onderzoek laten uitvoeren op een terrein in de bossen van Arnhem. Hier bevond zich tijdens de Tweede Wereldoorlog een stelling voor Duitse luchtdoelartillerie (Flak). Deze vindplaats was tussen 2011-2013 al onderwerp van de studie die uiteindelijk het archeologisch standaardwerk Archeologie van de Tweede Wereldoorlog zou gaan worden.(1) De plek is tevens al decennia bekend bij metaaldetectorzoekers. Zeer recent werden er zulke grote gaten gegraven, dat ik het tijd vond om een deel van deze bijzondere vindplaats te gaan redden. In samenspraak met de terreineigenaar en de gemeente werd besloten dat ik met een groep vrijwilligers aan de slag mocht.

Na het plaatsen van dit artikel op 25 maart, heeft dit bericht de nodige kritieken opgeleverd, zowel positieve als kritische. Dat is mooi, want dit betekent dat er ruimte is voor dialoog. Om misverstanden te voorkomen, hierbij een toegevoegde samenvatting:
De schade aan de sporen (zoals zichtbaar op de foto’s) was eerst aangericht door detectorzoekers, daarbij is materiaal achtergelaten. Wat wij hebben gedaan is dit materiaal in kaart brengen. Er is niet benaderd, er is niet gespit, er is geen metaaldetector of diepzoeker gebruikt.
(toevoeging Martijn Reinders, 29-03-2019.)

 

Omgespit terrein

Via een wandelaar kwam ik er eerder deze maand achter dat er recent grote gaten waren gegraven door zoekers met de metaaldetector. Dit was grotendeels binnen één context: de locatie van een voormalige barak. Vanzelfsprekend is daarbij een aantal objecten van de vindplaats verdwenen. Bovendien hadden zij hun kuilen niet dichtgegooid en hun afval niet opgeruimd. De houdbaarheidsdatum van de pakjes mayonaise was nog niet verstreken, wat een indicatie geeft van de datering van de kuilen.

Nadat ik de plek zelf had bekeken en er onder meer nog Duitse militaire uitrustingsstukken zag liggen, kreeg ik het idee om hier een klein archeologisch project van te maken. Snel klom ik in de pen en betrok de terreineigenaar en de gemeente erbij. Ik verzamelde een team vrijwilligers om me heen en voordat ik het wist hadden we een datum. In minder dan twee weken tijd was het project gepland en georganiseerd. Vlot kreeg ik toestemming om mijn idee uit te gaan voeren. Dit snelle initiatief kan als een eerste Nederlandse vorm van guerrilla-archeologie worden gezien.

Nood-archeologie

De dag was gepland en de nodige voorbereidingen werden snel getroffen. Ik betrok hierbij onder meer bevriend archeoloog en assistent OCE-deskundige Dwayne Beckers en archeoloog Emma de Boo van Uijen. Historisch onderzoeker Joey van Meesen ging ook op mijn uitnodiging in. Ook vroeg ik Rob van Triet (de wandelaar die mij de tip gaf) om aanwezig te zijn. Tot slot waren twee leden van de Werkgroep WO2 van de regionale AWN present.

Het veldwerk werd gedragen door de aanwezige vrijwilligers.(2) Zonder de inzet van dit gezelschap enthousiastelingen was de uitvoer niet mogelijk geweest. Het was bijzonder om een groep mensen bij elkaar te hebben waarvan ieder (elk met een andere achtergrond) betrokken werd bij het behoud van dit stukje geschiedenis. Het bleek mogelijk om op zeer korte termijn een dergelijk archeologisch veldonderzoek te organiseren – en om daarmee een stukje van deze vindplaats te behouden.

Vondsten 

We beperkten ons onderzoek tot één locatie: de plek waar één barak heeft gestaan, die tijdens de oorlog met een aarden wal omgeven was. De verlaagde ligging van de barak en de aarden wal zijn tegenwoordig nog aardig zichtbaar in het landschap.

Het doel van het onderzoek was om de resten die nog aanwezig waren te redden. Het achtergebleven, los liggende materiaal is hierbij verzameld, gesorteerd, geteld en beschreven. Dit geldt voor elke glasscherf, maar ook het roestige ijzer, het gesmolten aluminium, de gescheurde uitrustingsstukken en andere objecten die voor een gemiddelde verzamelaar niet interessant blijken. De grond is ook gezeefd, waardoor kleinere objecten zoals munten, knopen en gespjes konden worden verzameld. Met het bekijken van al het materiaal (en niet enkel het voor het oog meest aantrekkelijke) is een grote inventarislijst opgesteld van wat voor objecten er van één locatie binnen de Flak-stelling afkomstig is.

Voor de archeologen onder de lezers van dit bericht: al deze vondsten zijn dus geregistreerd als behorende tot één context (één vondstnummer). Het materiaal komt uit de vulling van waar een barak heeft gestaan.

Er is de hele dag geen metaaldetector aan te pas gekomen.

Bodemopbouw 

Daarnaast is van de gelegenheid gebruik gemaakt om de bodemopbouw nader te bepalen. Om die reden hebben de aanwezige archeologen twee profielen geregistreerd. Een door de omwalling heen, om zo de diepte en hoogte te kunnen bepalen. De tweede werd gezet in het midden van de kuil, om zo de diepte van de vulling te meten. De ingraving voor de verdiepte ligging van de barak uit 1943 tot op het grove, gele zand van de sandr van Schaarsbergen (tienduizenden jaren oud) was duidelijk zichtbaar.

Bezoek 

Gedurende de dag kregen we bezoek. Allereerst fietste Hans Timmerman langs om een deel van het vondstmateriaal te bekijken. Hij doet reeds 30 jaar onderzoek naar diverse onderwerpen van de Tweede Wereldoorlog in de regio Arnhem. Ook archeologen Ruurd Kok en Wouter Vos kwamen op het nieuws van de opgraving af. Omdat zij het onderzoek naar deze stelling tussen 2011 en 2013 hebben uitgevoerd, voelden zij zich naar eigen zeggen betrokken bij ons spontane initiatief.

Resultaten 

De resultaten bleken al snel boven verwachting. Verwacht waren de militaire uitrustingsstukken, zoals onderdelen van gasmaskers, uniformknopen, riemen, emblemen. Achtergebleven waren ook vele resten van de administratie van de stelling (ruim 20 restanten van multomappen), inktpotjes en zelfs een gummetje.

Het vele constructiemateriaal van de gesloopte barak geeft inzicht in de bouw en het type bouwwerk dat er heeft gestaan, hoe deze was gecamoufleerd en hoe deze verdedigd was tegen inslaande bommen en granaten.

Doordat er aan het eind van de oorlog honderden glasscherven zijn gedumpt, kon ook een overzicht worden gemaakt van type en soort verpakkingen die er aanwezig moet zijn geweest. Hoe was bijvoorbeeld de verhouding tussen alcoholische drank (onder andere “Heineken’s” en “Bier Nederlandsch Fabrikaat”) en frisdrank (“limonadegazeuse”)? En waren de in de stelling genuttigde jampotten en Weck-flessen van lokale herkomst of waren ze van verder weg meegenomen?

Opvallend was ook dat er kartonnen verpakkingen en zelfs papierresten met Duitse teksten bewaard zijn gebleven. Eén van de vondsten is zelfs uniek te noemen – deze zal ik in een later stadium tonen.

Hierboven is slechts een klein deel van de voorlopige resultaten genoemd.

Vervolg 

Aan het eind van de dag is het terrein opgeruimd achtergelaten. De locatie is nu leeg, en de objecten zijn gered. De grondeigenaar zal deze locatie weer toedekken met boomstammen. De sporen van de voormalige barak zullen hierbij worden gespaard.

De komende tijd zal worden besteed aan het uitwerken van het vondstmateriaal. Hierna zullen de resultaten worden gedeeld met het publiek.

Wordt vervolgd…

---

 

Beeldimpressie

 

 

 

---

(1) R.S. Kok & W.K. Vos (red.), 2013. Archeologie van de Tweede Wereldoorlog (RAM 211). Gratis download hier.

(2) Met dank aan alle vrijwilligers: Dwayne Beckers, Emma de Boo van Uijen, Alain Broekema, Bente Brugman, René van der Eerden, Mink Koops, Joey van Meesen, Piet Pietersma, Ernstjan Rutten, Rob van Triet, Maraly Weesies.

Daarnaast dank aan Ciska van der Genugten, Ben Oosting (Geldersch Landschap & Kasteelen), Martijn Defilet en Leo Smole (Gemeente Arnhem) voor de toestemming en de medewerking.