Tastbare overblijfselen van strijd bij het Museum Arnhem. Een fotoverslag
M. Reinders, 1 september 2014 (laatste bewerking 2 september 2014)
Als archeoloog, van kinds af aan bijzonder geïnteresseerd in de Slag om Arnhem, is het vanzelfsprekend dat materiële overblijfselen uit deze periode mij boeien. Het maakt de geschiedenis tastbaar. Toen ik deze zomer foto’s bekeek van strijd langs de Utrechtseweg vroeg ik mij af wat hier op locatie nog van terug te vinden was.
Waarom de Utrechtseweg?
De gekozen locatie is om verschillende redenen boeiend. Allereerst is de strijd hier belangrijk geweest voor het verloop van de gehele Slag om Arnhem. De gevechten waren fel, maar relatief kort. Daardoor zijn gebouwen weliswaar beschadigd, maar niet afgebrand of in puin geschoten. Verder is dit deel van de straat ook tijdens de naoorlogse periode grotendeels gespaard voor sloop. Dit betekent dat op de locatie nog veel herinnert aan de strijd die hier heeft gewoed.
Afbeelding 1.
Satellietfoto uit 2005 van Google Earth met het besproken gebied aan de Utrechtseweg in Arnhem (bron: Google Earth).
‘Toen en nu’-foto’s
De strijd illustreer ik door ‘toen en nu’-foto’s te maken. Op (ongeveer) dezelfde locatie van een historische foto nam ik een foto van de huidige plek. Het maken van ‘toen en nu’-foto’s is niet nieuw: dit werd in de jaren ’60 en ’70 al gedaan en gebeurt steeds vaker. Ook zie je steeds vaker ‘ghosts’: een historische foto en tegenwoordige foto worden gemengd, zodat het lijkt alsof een historisch figuur of object in de huidige tijd staat. Zie hiervoor bijvoorbeeld de Facebook-pagina Ghosts of History. Op het net zijn reeds diverse van deze soorten foto’s van de Utrechtseweg te vinden. Deze zijn met behulp van Google makkelijk te vinden. In dit schrijfsel ga ik echter ook in op de context ervan; wat is er anno 2014 nog zichtbaar? De resultaten in dit schrijfsel kunnen dienen als leidraad voor een interessante wandeling voor wie geïnteresseerd is in deze periode.
Aanpak ‘toen en nu’-foto’s
Ik heb gekozen voor vijf foto’s van de Utrechtseweg in de omgeving van het huidige Museum Arnhem (voorheen MMKA en daarvoor Gemeentemuseum), genomen op 19 september 1944. Deze kiekjes zijn genomen door een Duitse fotograaf van een Propagandakompanie (PK) die direct meeliep met de strijdende Duitse troepen. Mijn eigen foto’s zijn genomen op diverse avonden in eind augustus 2014. De nazomerse begroeiing komt goed overeen met die van september 1944. Wat mij opviel bij het maken en bewerken van de foto’s, heb ik per foto in het bijschrift beschreven.
Opgemerkt moet worden dat dit niet de enige historische foto’s zijn die bestaan van de specifieke locatie uit de Tweede Wereldoorlog en vlak daarna. En ook binnen een straal van enkele honderden meters bestaan veel meer foto’s van de strijd en de genoemde dagen, alsmede van de bevrijding en naoorlogse periode.
Historische schets
Voordat we de foto’s bekijken, is het interessant een korte schets van de historie van de plek en de strijd te geven. De strijd rond het toenmalige Gemeentemuseum (nu Museum Arnhem) vond plaats in het kader van de geallieerde luchtlandingsoperatie ‘Market Garden’ op het Nederlands grondgebied in september 1944.
Op 17 september 1944 werden Britse luchtlandingstroepen neergelaten nabij Wolfheze en Renkum (enkele kilometers ten westen van Arnhem). Zij moesten ervoor zorgen dat onder andere de verkeersbrug van Arnhem werd bereikt en in geallieerde handen bleef totdat de grondtroepen vanaf de Nederlands-Belgische grens bij Valkenswaard hen hadden bereikt. Het is het verhaal van ‘een brug te ver’ met de bekende dramatische afloop.
Na een dag vechten bleek de Duitse tegenstand harder dan verwacht. De Britten liepen vertraging op. Slechts één onderdeel (B Company 2 PARA onder leiding van Lieutenant-Colonel Frost) lukte het om de brug, sinds 1978 ter ere van hem de John Frostbrug genoemd, te bereiken.
Op dag twee van de operatie (18 september) kwamen Britse militairen van onder andere 2nd Bataillon South Staffordshire Regiment in gevecht met diverse Duitse eenheden in de Arnhemse wijk Lombok en de omgeving rond het toenmalige Gemeentemuseum (zie afbeelding 1). Zij probeerden hun kameraden bij de brug te bereiken en te versterken. Een in allerijl opgeworpen Sperrlinie (stoplijn) met SS-Sturmbannführer Spindler aan het commando moest de Britten verhinderen ook bij de brug te komen.
Na ongeveer 30 uur vechten werd dit deel van de strijd beslecht toen de Duitsers overgingen op het inzetten van enkele Sturmgeschütze (StuG) van Sturmgeschütz-Brigade 280 en militairen (waaronder medisch personeel en genisten), ingezet als infanterie. Deze gecombineerde aanval vond plaats op 19 september vanaf 9.00 ’s ochtends. Rond 9.30 waren de Britten uit hun posities in huizen tegenover het Gemeentemuseum geschoten en werd een deel gevangen genomen. Frost bleef met zijn mannen als enige bij de brug in Arnhem, afgesneden van de rest. De overgebleven Britten in Lombok en omgeving trokken naar het westelijk gelegen Oosterbeek en bleven daar tot het eind van de strijd. De wegen naar de brug zouden niet meer opengebroken worden.
Foto’s (klik op de afbeelding voor een grotere versie)
Afbeelding 2.
Deze historische foto is genomen tijdens of vlak na het gevecht op 19 september 1944, tussen 9.00 en 9.30 ’s ochtends. Te zien is een Sturmgeschütz van Sturmgeschütz-Brigade 280 met drie infanteristen van SS-Panzer-Pionier-Bataillon 9. Ze rijden en lopen net langs het Gemeentemuseum, te zien op de achtergrond. Aan het museum is niet veel veranderd, behalve details in de raamkozijnen en de moderne verf- en stuclaag.
De twee meest linkse bomen zijn tegenwoordig nog aanwezig en zijn enkel wat gegroeid, de rechter bomen zijn gekapt. Het ijzeren hekwerk op zowel de voorgrond als de achtergrond is vernieuwd of verwijderd. Opvallend is dat de palen voor de bovenleiding van de huidige trolleybus op vrijwel dezelfde plek staat als die van zijn voorganger, toen er nog trams reden over de weg. Deze typisch Arnhemse bus verving na de oorlog de tram.
Afbeelding 3.
Iets ten oosten van het museum is nog vooroorlogs hekwerk zichtbaar, hoogstwaarschijnlijk van hetzelfde type als te zien is op afbeelding 2. Het is tegenwoordig verzakt, verroest en deels vergroeid met bomen. Direct achter het hekwerk loopt een stijle helling richting Onderlangs en uiteindelijk naar de Rijn. Langs deze helling liep de Duitse linie in de nacht en ochtend van 19 september om de Britten die via het zuidelijker en enkele meters lager gelegen Onderlangs oprukten (zie afbeelding 1), te stoppen.
Afbeelding 4.
Twee Sturmgeschütze tegenover de panden die bezet werden door Britse luchtlandingstroepen van South Staffordshire Regiment. De strijd is voorbij. De foto moet dus omstreeks 9.30 zijn genomen. De fotograaf staat midden op de weg.
Links is nog net het museum te zien. De panden direct zichtbaar zijn duidelijk herkenbaar. Hier lijkt weinig veranderd in 70 jaar tijd. Rechts over de stoep loopt een Duitse militair langs een tuinhekje, dat op de tegenwoordige foto ongeveer ter hoogte is van het hekje na de auto (zie ook afbeelding 6). Verder is op deze foto duidelijk te zien dat in de oorlog de Utrechtseweg beklinkerd was. Ook zijn de tramrails duidelijk zichtbaar. Enkele takken van de omringende bomen liggen over de straatstenen, in de gevechten er afgeschoten. Links zijn nog twee bomen zichtbaar die er ook stonden op de foto uit 1944. Ze zijn flink gegroeid.
Afbeelding 5.
Hier zien we een SS-er, te herkennen aan de adelaar op zijn linkermouw, met een machinepistool over zijn schouder. Rustig wordt de plek waar de Britten zich verschansten vanuit het oosten benaderd. Even verderop staat een andere Duitser, gezien op de rug. Hij staat naast een ijzeren tuinhekje (zie afbeelding 6). De tuinen aan de rechterkant lijken tegenwoordig nog net zo begroeid met struiken als dat ze toentertijd waren.
Op de weg ligt van alles. Tussen de linker tramrails ligt een huls, afgeschoten door de StuG. Voor de panden staan twee Sturmgeschütze stil. Opvallend is ook dat de bomenrij aan de linkerkant van de weg de bocht scherper maakt dan hij tegenwoordig is. Geen van de bomen uit 1944 is op deze foto nog aanwezig.
De tramrails lagen vroeger ongeveer direct langs de tegenwoordige stoep. De stoep was vroeger niet veel hoger dan de weg, te zien aan waar de Duitser zijn linkerlaars zet.
Het strijklicht op de moderne foto is te wijten aan de zomerzon.
Afbeelding 6.
Vooroorlogs ijzeren tuinhekje tegenover het museum. De foto is in tegengestelde richting genomen (naar het oosten), op ongeveer dezelfde locatie als waar een Duitse militair op afbeelding 5 staat. Het hekje toont erg veel overeenkomsten met die op afbeelding 5 uit 1944 te zien is.
Afbeelding 7.
Kogelgaten en andere beschadigingen in een vooroorlogs ornamentiek op de gevel van het museum. De zijde is gericht naar het oosten, dus waar de Duitsers vandaan kwamen op 19 september 1944. Mogelijk zijn dit overblijfselen van de strijd in de directe omgeving. Dat is dan waarschijnlijk van Duitse militairen die van oost naar west schoten op de Britse militairen. Het ornamentiek is vaag zichtbaar op de historische foto van afbeelding 5, geheel links achter een boom en een hekje (zie ook de inzet).
Echter, in deze omgeving is ook gevochten tijdens de bevrijding van Arnhem in april 1945. Toen kwamen Britten en Canadezen van dezelfde richting en vochten zij westwaarts. Het is niet zeker uit welke tijd deze sporen zijn.
Afbeelding 8.
Deze foto is genomen na de overgave van de Britten in de huizen tegenover het museum (zie afbeelding 1), na 9.30 op de 19de. Te zien zijn drie of vier Britse militairen, luchtlandingstroepen van A Company van South Staffordshire Regiment. De huizen zijn ook zichtbaar op afbeelding 4 en 5. Wapens, uitrusting en helmen van de Britten liggen op de achtergrond. Zij dragen hun rode baret. Zij moesten zich ontdoen van primaire gevechtskleding voordat zij als krijgsgevangene weggevoerd werden naar het centrum.
Ook op deze plek lijkt op de weg na erg weinig veranderd. Wel zijn de kogelgaten en granaatinslagen weggewerkt. Waarschijnlijk is dit gedaan door het op te vullen of slechts over te stuken. De gaten zullen dan nog onder de huidige laag aanwezig zijn. Opvallend is dat het balkon op de eerste verdieping van het tweede pand verwijderd is. Het is vervangen door een Frans balkon. De ornamentiek boven de ramen is nog aanwezig, evenals het tuinhekje rechts waar zowel toen als nu fietsen geparkeerd staan. De flat op de achtergrond links is uiteraard naoorlogs. Op de voorgrond, midden op straat, ligt een platgewalst Duits 2cm kanon.
Afbeelding 9.
Gesneuvelde Britse militairen aan het lager gelegen deel van de Utrechtstraat, net ten westen van het station. De voorste militair ligt schuin voor het portaal van het huidige huisnummer 63. Hier is het balkon niet meer aanwezig. De tweede militair ligt ongeveer onder het nog wel bestaande balkon bij de huidige koffiebar Share. Zij zijn op dag 1 van de operatie, de 17de, in de laatste bocht voor het station neergeschoten. Zij hadden het centrum bijna bereikt.
Gebroken glas van ruiten en uitrustingsstukken liggen op de grond. Een hoop details van de dichtstbijzijnde gebouwen zijn nog gelijk. Iets verder aan de rechterkant van de weg zijn Duitse militairen te zien. Zij lopen langs een thans niet meer bestaand plantsoen met hekje. Hier staan tegenwoordig appartementen. Nog verder is tegenwoordig een parkeerplaats en naoorlogs gebouw gesitueerd. Hierna wordt de vooroorlogse bebouwing hervat.
Afbeelding 10.
Een pilaar in de tuin van het Museum Arnhem dient als monument voor de strijd op 19 september 1944. Het is een onderdeel van de Freedom Trail Arnhem, een wandelroute langs 36 locaties in Arnhem die een rol speelden in de Tweede Wereldoorlog. Op de achtergrond is reclame te zien voor een expositie in het huidige museum. Het doek is gespannen over een van de voormalige kozijnen dat ook zichtbaar is op afbeelding 2.
Het monument is opgedragen aan de laatste doorbraakpoging van 2nd Bataillon South Staffordshire Regiment om bij de brug te komen. Van hen begon in totaal 867 man aan de strijd rond Arnhem. Slechts 139 van hen keerden terug.
Bronnen (gebruikt voor informatie over de foto’s en het verloop van de strijd)
Literatuur:
Berends, P., 2002: Een andere kijk op de slag om Arnhem. De snelle Duitse reactie, Soesterberg.
Kershaw, R., 2004: It never snows in September. The German view of MARKET-GARDEN and the Battle of Arnhem, September 1944, Hersham (UK).
Kershaw, R., 2014: A street in Arnhem. The agony of occupation and liberation, Hersham (UK).
Internet:
Archeologie van de Tweede Wereldoorlog 
“Slechts één onderdeel (B Company 2 PARA onder leiding van Lieutenant-Colonel Frost) lukte het om de brug, sinds 1978 ter ere van hem de John Frostbrug genoemd, te bereiken.”
Meerdere onderdelen was het gelukt om de brug te bereiken. A -company 2nd Parachute Bn was het onderdeel wat het eerst bij de brug kwam. C-company niet deze hadden een andere opdracht en zouden in huizen in de buurt van het museum stranden omsingeld zouden ze zich later over geven. Ook de complete battalion HQ -company en support company(=mortieren en machinegeweren) en 1st Parachute brigade HQ. Daarnaast nog verschillende toegewezen kleine eenheden van o.a.genie, bevoorradingdtroepen, antitank kannonen. En ook restanten C-company 3rd parachute battalion.2 Para uitgesproken als Two Para, is een na-oorlogse benaming. Tijdens de oorlog (en veteranen) spreken van 2nd parachute battalion. Vandaar ik een voorkeur heb voor de vollege oorlogs gebruikelijk schrijfwijze.
Dank voor je toelichting, Jim. Het betreft hier al een wat ouder artikel (uit 2014, voornamelijk bedoeld voor een algemeen beeld en de voor de foto’s), maar het is nooit verkeerd om een en ander te nuanceren.