Luftwaffe-experimenten op de Veluwe | Archeologie van Teerose III

Mijn archeologisch onderzoek naar Teerose III is afgerond. Het rapport is klaar. Lees hieronder meer. Lees/download de samenvatting hier (klik). 

---

   Het onderzoek

De ‘vergeten Teerose’

In het voorjaar van 2017 kreeg ik het idee om onderzoek te doen naar het Luftwaffe-complex Teerose III: de vergeten ‘zusterstelling’ van de “Teerosen op de Veluwe” (bekend van de werken van W.H. Tiemens). Over Jägerleitstellungen Teerose I en II is al veel bekend en geschreven, maar Teerose III is altijd onderbelicht geweest.

Archeologisch onderzoek

Die zomer heb ik met toestemming en ondersteuning van Natuurmonumenten en de gemeente Rozendaal een archeologische veldinspectie gedaan op deze locatie. Het afgelopen jaar heb ik hard gewerkt aan de uitwerking van alle historische en archeologische gegevens die ik heb verzameld. Het rapport is nu klaar, telt 133 pagina’s en vele tientallen zowel (nooit eerder gepubliceerde) historische foto’s als beelden van het veldonderzoek.

 

Arnhem en Veluwezoom als Luftwaffe-centrum

Op de Veluwezoom, De Hoge Veluwe en de aangrenzende bossen en heidevelden op de hoogtes ten noorden van Arnhem lagen tijdens de Tweede Wereldoorlog diverse complexen die met de luchtverdediging en de ontwikkeling van de radar- en radiotechniek te maken hadden. Als centrum hiervan kunnen de militaire vliegbasis Fliegerhorst Deelen met later gevechtsleidingscentrum Diogenes gezien worden. Het project Archeologie van Teerose III is een eerste aanzet van een creatieve en nooit eerder vertoonde wijze om een deel van het ‘ensemble Deelen’ te verbeelden voor het publiek.

 

 

---

   Enkele resultaten

Luchtfoto-interpretaties

Op basis van luchtfoto’s uit de oorlog kon een interpretatie van gebouwen en apparaten binnen de stelling worden uitgevoerd. Het gaat hier om momentopnames tussen september 1944 en maart 1945. Van vóór die data zijn vooralsnog geen (duidelijke) luchtfoto’s beschikbaar.

Een afwijkende Teerose 

Op de locatie van Teerose III werden reeds vanaf juli 1941 bouwactiviteiten gemeld. Over deze mogelijk zeer experimentele vorm van een (radar?)station is nauwelijks documentatie beschikbaar. Dit is een belangrijke lacune in het onderzoek naar de gehele historie van het gebied.

Over de tweede fase van de stelling is meer bekend. Teerose III bestond in de zomer 1944 in feite uit drie subcomplexen: één grote en nog twee kleinere westelijker gelegen kampjes. In de oostelijke grote stelling zijn negentien (19) gebouwen en/of apparaten herkend. Het centraal gelegen hoofdgebouw wijkt qua vorm af van het standaard type van een Jägerleitstellung zoals te Teerose I en II. Tevens wijkt het aantal en het soort apparaten af: acht antennemasten met barak (6 uniform, 2 afwijkend), één Freya radar-apparaat, géén Y-torens. Het resterende aantal wordt geïnterpreteerd als barakken, schuurtjes en een garage. De afwezigheid van Y-torens is opvallend, omdat een standaard Jägerleitstellung er niet minder dan vijf bezit.

Teerose III vernieuwd

Een belangrijke bron tijdens het onderzoek is de crediteurenadministratie van de Bauleitung der Luftwaffe Deelen. Hier wordt begin november 1943 een flinke bouwactiviteit genoemd in Teerose III. Allereerst is belangrijk dat in deze maand firma Electron uit Breda de telefonische bovenleiding (Freileitung) van en naar de stelling (tussen de andere Teerosen en richting de commandobunker Diogenes II) hebben aangelegd. Tevens werd een Garage aus Splitterschützsteine en een Waschbaracke gebouwd door het bedrijf Sübottin uit Arnhem. Belangrijk om te melden is vooral de bouw van niet minder dan zeven zendbarakken (Sendebaracken), tevens door Sübbotin. Deze gegevens corresponderen grotendeels met de luchtfoto-interpretatie.

 

1943 als omslagpunt

Deze bouwactiviteiten komen overeen met een periode van tumult in de technologische oorlogsvoering. In juli 1943 zetten de geallieerden voor het eerst ‘Window’ in, een simpele en aanvankelijk effectieve wijze om de Duitse radarapparaten te storen. De omgeving Deelen had zich na een proefperiode eind zomer 1943 tevens gereed gemaakt om de centrale gevechtsleiding op zich te nemen in de kolossale en nieuwe bunker Diogenes. Vanaf dat moment tot begin september 1944 nam de regio Arnhem een nog belangrijkere functie in de luchtverdediging in dan deze de voorgaande jaren al had gedaan.

Een andere functie?

De combinatie van apparaten en gebouwen zoals geïnterpreteerd van de luchtfoto’s komt niet overeen met een ‘klassiek’ Y-station zoals de andere twee Teerosen. Het is goed mogelijk dat vanaf eind 1943, met het oog op de snelle ontwikkelingen binnen de luchtverdediging en bijbehorende technieken, het onderzoeksgebied (een testcentrum voor) een specifieke, eigen rol kreeg en dat hier een nieuw (te ontwikkelen) radarsysteem werd geïnstalleerd. Een mogelijkheid is het toen zojuist geïntroduceerde Y- und EGON-systeem. Hierbij beschikte een Freya-radar ook over vriend-vijand-herkenning. Vanaf voorjaar 1944 werd dit systeem ook op Teerose II toegepast, zo beweerden de veteranen zelf tijdens een reünie. Een andere bron wijst op samenwerking tussen Teerose II en III in die periode.

Veldonderzoek

In het landschap zijn nog diverse resten van antennemasten, een radarapparaat, hoofd- en bijgebouwen aanwezig. Op basis van de sporen en het aangetroffen vondstmateriaal kon enigszins worden bepaald welke functie een locatie had. De archeologische veldinspectie bestond uit non-destructief onderzoek: enkel de sporen die in het landschap aanwezig zijn en de vondsten die op het maaiveld liggen konden worden onderzocht. Er is niet gegraven, er is geen metaaldetector gebruikt.

In totaal zijn 85 spoornummers en 48 vondstnummers uitgedeeld. Van alle vondsten zijn er 60 verzameld met een totaalgewicht van 19,8 kg. Het totale aantal vondsten dat op het maaiveld aanwezig is, is niet te geven omdat bijvoorbeeld constructiemateriaal (zoals losse bakstenen) zich lastig laat tellen of wegen. In aantal vondstnummers is constructiemateriaal verreweg het best vertegenwoordigd van alle functiegroepen (63%), gevolgd door elektra/verbinding (14%). De overige functiegroepen komen op een nagenoeg gedeelde derde plek (tussen de 6 en 2 %). Opvallend is de afwezigheid van militaire uitrusting. Zowel de sporen als de vondsten zijn GPS ingemeten.

De vele diverse sporen en vondsten worden in het rapport uitgebreid toegelicht en geanalyseerd.

---

   Luftwaffe-experimenten op de Veluwe

Het ‘ensemble Deelen’

Op de Veluwezoom, De Hoge Veluwe en de aangrenzende bossen en heidevelden op de hoogtes ten noorden van Arnhem lagen tijdens de Tweede Wereldoorlog diverse complexen die met de luchtverdediging en de ontwikkeling van de radar- en radiotechniek te maken hadden. Deze gronden zijn verdeeld over verschillende eigenaars en ze overschrijden gemeentegrenzen. Heden ten dage zijn de resten hiervan deels nog zichtbaar in diverse mate van conservering. Er bestaan authentieke gebouwde hangars, maar ook zijn lastiger waarneembare ‘zachte’ sporen overgebleven. Alle behoren tot dit geheel en vertellen de verhalen van het ‘ensemble Deelen’, en vertelt het verhaal van de luchtoorlog op de Veluwe. Al deze locaties hebben (zowel individueel als gezamenlijk) voor de prolongatie van de oorlog gezorgd in het voordeel van het Derde Rijk met alle gevolgen van dien, zowel in Nederland als in alle andere bezette landen in Europa. Het project Archeologie van Teerose III is een eerste aanzet van een creatieve en nooit eerder vertoonde wijze om een deel van het ‘ensemble Deelen’ te verbeelden voor het publiek.

 

Archeologie maakt verbeelding mogelijk

Het archeologisch project Teerose III is tot op heden uniek in Nederland en daarbuiten. Door de combinatie van gegevens uit het interdisciplinaire onderzoek bleek het mogelijk om een ‘kaart’ te maken van het complete complex. Op mijn aanwijzingen heeft GIS-tekenaar Michiel van Willigen een verbluffende tekening gemaakt van de hele stelling. Nog nooit eerder is Teerose III inzichtelijk geworden op deze wijze. De tekening maakt in één oogopslag duidelijk welke gebouwen en apparaten waar stonden. Alles wordt uiteraard toegelicht in het rapport.

De ‘artist impression’ van Teerose III is een eerste aanzet van een creatieve en nooit eerder vertoonde wijze om een deel van het ‘ensemble Deelen’ te verbeelden voor het publiek.

 

Boek

Op basis van het hier besproken rapport zal een boek verschijnen met daarin onder meer tekeningen, niet eerder getoonde historische bronnen en informatie uit het archeologisch onderzoek en andere data uit het bodemarchief. In dit boek getiteld “Luftwaffe-experimenten op de Veluwe” zullen de verhalen verteld worden van de experimentele luchtverdediging waarbij radar- en radiopeiltechnieken zich snel ontwikkelden en samenwerkten met in de nabijheid gelegen luchtdoelartillerie (Flak), zoeklichtbatterijen en Nachtjagd-basis Deelen, uiteindelijk geleid door de commandobunker Diogenes te Schaarsbergen. Zo wordt een overzicht van het ‘ensemble Deelen’ geschetst zoals dat niet eerder is getoond.

 

Download de samenvatting

Het Teerose III rapport wordt niet openbaar gepubliceerd. Maar een (Engelstalige) samenvatting van het rapport is gratis te downloaden. Lees/download de samenvatting hier (klik).

Contact: martijn [punt] reinders [at] greenhouse-advies [punt] nl

 

Dankwoord

      

Dit onderzoek had niet kunnen worden uitgevoerd zonder de inzet, ervaring en expertise van een aantal mensen. Allereerst dank ik Hans Timmerman (Arnhem) met wie ik al enige jaren op diverse wijzen onderzoek uitvoer naar het Veluwse oorlogsverleden. Zijn eerdere onderzoek, de vele primaire bronnen en grote kennis over het onderwerp, ondersteuning tijdens het veldwerk en scherpe en kritische blik tijdens het uitwerken waren van een onmiskenbare meerwaarde. Als tweede dank ik André ten Hoedt (boswachter ecologie Natuurmonumenten) voor zijn bereidheid om ons het normaal niet publiekelijk toegankelijke gebied te laten betreden. Ook zijn inhoudelijke bijdragen waren zinvol voor dit eindproduct. Tot slot gaat mijn bijzondere dank uit naar de gemeente Rozendaal voor de subsidieverstrekking voor dit project.

Om diverse redenen worden daarnaast de volgende personen bedankt:

– Dwayne Beckers (Herkenbosch)
– Joris Habraken (regio-archeoloog Arnhem)
– Henk Jacobsen (Openbare Werken gemeente Rozendaal)
– Ruurd Kok (Leiden)
– Kees Neisingh (Stichting Menno van Coehoorn)
– Michaël Svejgaard (www.gyges.dk)
– René Voulon (www.luchtoorlog.net)
– Nick Warmerdam (Utrecht)
– Michiel van Willigen (Sint-Oedenrode)